Гісторыя старажытнага Віцебска
Гісторыя старажытнага Віцебска
Як і большасць старажытных гарадоў Усходняй Еўропы, Віцебск узнік ля зліцця дзвюх рэк: Заходняй Дзвіны, якая нясе свае воды ў Балтыйскае мора, і Віцьбы, ад якой і пайшла назва горада.
Археалагічныя даследаванні сведчаць, што ў вусце Віцьбы існавалі паселішчы, заснаваныя балцкімі плямёнамі, якіх да ІХ стагоддзя змянілі славянскія плямёны крывічаў.
Паводле легенды, горад быў закладзены Кіеўскай княгіняй Вольгай у 974 годзе і ў старажытнарускіх летапісах згадваецца з 1021 года. Размешчаны на скрыжаванні найважнейшых гандлёвых шляхоў старажытнасці («з варагаў у грэкі» і Вялікага Волжскага (Булгарского), да канца ХІІ стагоддзя Віцебск ператвараецца ў цэнтр рамяства і гандлю, становіцца цэнтрам удзельнага княства, якое падпарадкоўваецца Полацкім, а часамі – Смаленскім князям.
На Замкавай гары знаходзілася рэзідэнцыя князя, а ніжэй жыў люд прасцей: гандляры і рамеснікі. Ужо ў ХІІ стагоддзі ў горадзе быў пабудаваны першы каменны храм – праваслаўная Свята-Дабравешчанская царква, дзе захоўваліся эталоны мер вагі і даўжыні, якія выкарыстоўваліся пры гандлёвых аперацыях; перапісваліся кнігі, летапісы; навучаліся дзеці.
Апошнім усходнеславянскім удзельным князем быў Яраслаў Васільевіч, які ў 1318 годзе выдаў сваю дачку за князя Альгерда, сына вялікага князя літоўскага Гедэміна. Знаходзячыся ў складзе Вялікага Княства Літоўскага, горад карыстаўся ільготамі і аўтаноміяй, вакол яго былі ўзведзены магутныя фартыфікацыйныя ўмацаванні.
З 1506 года Віцебск стаў цэнтрам Віцебскага ваяводства Вялікага Княства Літоўскага, а з 1569 года - Рэчы Паспалітай.
У 1597 годзе ад караля Жыгімонта III Віцебск атрымаў свой герб і грамату на магдэбургскае права, што давала магчымасць рэгуляваць жыццё горада з дапамогай уласнай сістэмы юрыдычных нормаў.
Для Рэчы Паспалітай Віцебск заставаўся важнай у стратэгічным стаўленні крэпасцю на ўсходніх рубяжах.
У сілу свайго становішча горад пастаянна станавіўся ўдзельнікам крывавых войнаў, разбураўся і аднаўляўся . У XIV-пачатку XV стст. ён пацярпеў ад міжусобіц літоўскіх князёў Вітаўта і Свідрыгайла; у XVI-XVII стст. ад войнаў паміж Масквой і Рэччу Паспалітай (Лівонская вайна пры Іване Грозным, войны пры Аляксею Міхайлавічу).
У 1708 годзе падчас Паўночнай вайны паміж Швецыяй і Расіяй (у саюзе з Рэччу Паспалітай) горад па загадзе Пятра I быў спалены – за фінансавую падтрымку аказаную Віцебскай шляхтай шведам.
У гады Айчыннай вайны 1812 года горад акупавалі войскі Напалеона і нанёслі яму значны ўрон.
У XVII стагоддзі Віцебск становіцца арэнай вострага міжканфесійнага супрацьстаяння. У гэты час у горад прыбылі каталіцкія манахі (у першую чаргу езуіты), якія пабудавалі свае рэзідэнцыі і храмы, адкрылі школы для навучання свецкіх асоб. Усе праваслаўныя храмы і манастыры перадалі уніятам (грэка-каталікам) , а вызнанне праваслаўя было забаронена аж да 1772 года.
Пры калегіуме езуітаў дзейнічала філасофская Студыя, музычная бурса, канвікт для шляхты, бібліятэка і аптэка, якая абслугоўвала жыхароў горада. Тут жа знаходзілася пахавальня князёў Агінскіх (ваявода Віцебскі), якія па багаццю і магутнасці сапернічалі з Радзівіламі.
У 1792 годзе Віцебск увайшоў у склад Расійскай імперыі і ў 1796 годзе стаў цэнтрам беларускай, з 1802 года Віцебскай губерні.
Горад стаў хутка развівацца. Ужо ў першыя дзесяцігоддзі ХХ стагоддзя ён – адзін з найбуйнейшых цэнтраў Беларусі (109 тысяч жыхароў, 45 прадпрыемстваў, 2 гімназіі, настаўніцкі інстытут, духоўная семінарыя, 5 бібліятэк, прыватная мастацкая школа Ю. Пэна). Значную частку насельніцтва горада складалі габрэі, якія пачалі сяліцца ў горадзе з XVII стагоддзя з прыходам езуітаў.
У 20-х гадах ХХ стагоддзя, Віцебск становіцца цэнтрам мастацкага жыцця. У горадзе Маркам Шагалам было заснавана Народнае мастацкае вучылішча, у якім працавалі мастакі ў розных напрамках і стылях – Ю. Пэн, К. Малевіч, Р. Фальк, М. Дабужынскі і інш. Яны праводзілі выставы, удзельнічалі ў дыспутах, афармлялі горад. Казімір Малевіч і яго аднадумцы стварылі аб'яднанне мастакоў «Сцвярджальнікі новага мастацтва». Была адкрыта Віцебская Народная кансерваторыя, створаны Тэатр рэвалюцыйнай сатыры. У гэтыя гады з Віцебскам звязана жыццё і дзейнасць М. М. Бахціна – вядомага філосафа, вучонага літаратуразнаўца; І. Салярцінскага – музыказнаўца, тэатразнаўца, гісторыка і тэарэтыка балетнага мастацтва.
У 1918 годзе Віцебск увайшоў у склад Заходняй вобласці РСФСР, а ў 1924 годзе ў склад БССР, з 1938 года – ён абласны цэнтр, які налічвае 209 прадпрыемстваў, 3 ВНУ, 42 агульнаадукацыйныя школы, 40 бібліятэк, 11 бальніц, 3 кінатэатры, Цырк і драмтэатр.
Самыя цяжкія выпрабаванні выпалі на долю Віцебска падчас Вялікай Айчыннай вайны. На далёкіх і блізкіх подступах да горада ішлі жорсткія баі, аднак ён быў захоплены гітлераўскімі акупантамі. Захоплены, але не пакораны. Вызвалены 26 чэрвеня 1944 года ад гітлераўскіх акупантаў горад ляжаў у руінах, у падвалах дамоў ацалела ўсяго 118 жыхароў з 167,3 тысяч (па ўсесаюзнай перапісу 1939 года).
За гады акупацыі ў Віцебску дзясяткі тысяч жыхароў былі знішчаныя, закатаваныя ў канцлагерах і сагнаныя на катаргу ў Нямеччыну. Горад быў разбураны больш, чым на 90%. Былі знішчаны цэлыя кварталы, усе прамысловыя прадпрыемствы, помнікі архітэктуры. Дзякуючы гераічным намаганням працоўных Беларусі Віцебск адрадзіўся з попелу.
Сучасны Віцебск – адзін з найбуйнейшых індустрыяльных цэнтраў рэспублікі, горад з высокаразвітай прамысловасцю, навукай і культурай. Вуліцы і плошчы горада зноў ўпрыгожваюць помнікі архітэктуры і манументальнага мастацтва, якія і цяпер надаюць старажытным вуліцам горада над Дзвіной прыгажосць і непаўторнасць.
Вядучай галіной гаспадаркі Віцебска з'яўляецца прамысловасць. У якасці найважнейшых галін прамысловасці выступаюць машынабудаванне і металаапрацоўка, дрэваапрацоўчая, электронная, лёгкая і харчовая прамысловасць.
Вялікая ўвага надаецца галіне высокакваліфікаванага машынабудавання, прыборабудавання і электратэхнічнай прамысловасці, галоўным чынам за кошт рэканструкцыі і тэхнічнага пераўзбраення дзеючых прадпрыемстваў.
Да пераважных відах прадукцыі адносяцца: металарэжучыя і дрэваапрацоўчыя станкі, будаўнічая цэгла, тканіны, дываны і дывановыя вырабы, абутак, тэлевізійная тэхніка, гадзіннікі, панчошна-трыкатажныя вырабы, мэбля, дзелавая драўніна і т. д.
Асноўнымі працадаўцамі з'яўляюцца буйныя дзяржаўныя прадпрыемствы, арэндныя і акцыянерныя таварыствы, буйныя прыватныя фірмы і прадпрымальнікі.
Прыярытэтнымі напрамкамі развіцця горада з'яўляюцца сёння прыцягненне замежных інвестыцый у стварэнне і ўкараненне энергазберагальных і экалагічных тэхналогій, рэканструкцыя прадпрыемстваў і павышэнне канкурэнтаздольнасці выпускаемай імі прадукцыі. Асаблівая ўвага пры гэтым прадугледжваецца мадэрнізацыі навукаёмістага сектара, экспартна-арыентаваным прадпрыемствам і імпартазамяшчальным вытворчасцям, стварэнню і развіццю вытворчасцей, заснаваных на новых і высокіх тэхналогіях (ноу-хау), стварэнню новых працоўных месцаў і ў першую чаргу, на малых і сярэдніх прадпрыемствах усіх формаў уласнасці, вытворчасці высакаякасных прадуктаў харчавання, развіццю малога і сярэдняга прыватнага бізнесу.
