Гісторыя раёна
19 ліпеня 1940 года ўказам Прэзідыума Вярхоўнага Савета БССР аб адміністрацыйным дзяленні горада Віцебска быў утвораны Кастрычніцкі раён як тэрытарыяльная адзінка і пачаў сваю дзейнасць выканаўчы камітэт Кастрычніцкага раённага Савета дэпутатаў працоўных г.Віцебска. Менавіта з гэтай даты пачынаецца адлік самастойнай жыццядзейнасці нашага раёна.
Гэтым падзеям папярэднічаў доўгі шлях станаўлення і развіцця горада Віцебска, гістарычным і культурным цэнтрам якога спрадвеку з'яўлялася тэрыторыя Кастрычніцкага раёна.
Гістарычныя факты сведчаць, што найважнейшыя падзеі ў гісторыі развіцця горада і вобласці адбываліся менавіта на тэрыторыі раёна: ад Замкавай гары, да якой у 10 стагоддзі па легендзе прыплыла княгіня Вольга, бярэ пачатак станаўленне горада Віцебска; у 992 г.на Лысай гары ў царкве Успення Прачыстай Божай Маці (цяпер Успенская горка) прайшло хрышчэнне горада.
На тэрыторыі раёна ва ўсе стагоддзі размяшчаліся асноўныя горадаўтваральныя Будынкі. У 14 стагоддзі вялікі князь у Верхнім замку князь Альгерд будуе свае княжацкія палаты; на тэрыторыі Ніжняга замка (цяпер тэрыторыя Летняга амфітэатра) узводзяцца каменныя ахоўныя ўмацаванні горада; у 16 стагоддзі як сімвал Магдэбурскага права і незалежнасці горада на гандлёвай плошчы ўзводзіцца гарадская Ратуша, якая з'яўляецца і цяпер візітнай карткай раёна і горада; у 18 стагоддзі на беразе Дзвіны ўзводзіцца Губернатарскі палац, які захаваўся да нашых дзён.
У другой палове XIII-пачатку XIV стагоддзяў Віцебск ужо быў буйным гандлёвым цэнтрам. Ён знаходзіўся на водных гандлёвых шляхах, што спрыяла эканамічнаму і горадабудаўнічаму развіццю. Так ва Ўзгорскай частцы Віцебска, у якую ўваходзіла асноўная частка цяперашняй тэрыторыі раёна (вуліцы Леніна, Суворава і Талстога), налічвалася 16 вуліц і 1206 будынкаў.
Жыхары Віцебска ва ўсе часы праяўлялі мужнасць і стойкасць, абараняючы Айчыну. Падчас Айчыннай вайны 1812 года пры непасрэдным удзеле воінаў і жыхароў горада на тэрыторыі Віцебшчыны было праведзена шэсць вырашальных баёў, зыход якіх аказаў уплыў на ўсю ваенную кампанію. Да стагоддзя Айчыннай вайны жыхары Віцебска ў памяць аб доблесных рускіх воінах, усталявалі на свае сродкі помнік-абеліск, які захаваўся да нашага часу.
Выбітнай падзеяй у гісторыі горада было будаўніцтва ў 1898 годзе трамвайнай лініі, шляхі якой праходзілі па тэрыторыі раёна. Гэта быў першы ў Беларусі трамвай на электрычнай цязе і адзін з першых у Расіі.
Упрыгожаннем раёна спрадвеку з'яўляліся галоўныя царкоўныя святыні горада: Васкрасенская царква, якая заваявала французскага імператара Напалеона; Мікалаеўскі сабор, Успенскі сабор, Пакроўская царква, Каталіцкі Касцёл Святога Антонія на Саборнай плошчы.
Раён ва ўсе часы з'яўлялася цэнтрам культурнага жыцця горада. Ужо ў 19 стагоддзі быў адкрыты Віцебскі гарадскі тэатр, у 20 стагоддзі-першы ў горадзе кінатэатр «рэкорд» (цяпер «Дом кіно»), народнае мастацкае вучылішча, Віцебская Народная кансерваторыя, ТЭАТР рэвалюцыйнай сатыры, губернскі гістарычны музей (цяпер краязнаўчы музей), Беларускі дзяржаўны тэатр (цяпер ТЭАТР ім. Я. Коласа).
На тэрыторыі раёна размяшчаецца шмат месцаў, звязаных з рэвалюцыйнай дзейнасцю і ўсталяваннем Савецкай улады ў горадзе ў пачатку ХХ стагоддзя. У кастрычніку 1905 года на Ратушнай плошчы царскія войскі расстралялі ўдзельнікаў антыўрадавага мітынгу. У 1917 годзе ў будынку, разьмешчаным на вуліцы Пушкіна, адбылася першая губэрнская канфэрэнцыя РСДРП (б), тут жа знаходзіўся Віцебскі Савет рабочых і салдацкіх дэпутатаў; у будынку акруговага суду на вуліцы Леніна быў створаны Віцебскі ваенна-рэвалюцыйны камітэт; у будынку па вуліцы Маякоўскага адбыўся першы сход камсамольцаў Віцебшчыны.
Пасля Вялікай Кастрычніцкай сацыялістычнай рэвалюцыі на тэрыторыі раёна пачалі сваю працу найважнейшыя лячэбныя ўстановы горада: першы ў Беларусі тубдыспансер (1921г.), станцыя «хуткай медыцынскай дапамогі» (1922г.),
У 20-30 гадах адкрыты буйныя прамысловыя прадпрыемствы, многія з якіх з'яўляюцца флагманамі сучаснай эканомікі раёна: фабрыкі «Чырвоны Кастрычнік» (1923г.), «Сцяг індустрыялізацыі» (1930г.).
Крывавы след у гісторыі Віцебска пакінула Вялікая Айчынная вайна 1941-45-ых гадоў. Не скарыліся, не здаліся віцябляне на ласку ворагу. Актыўны ўдзел у абароне горада ў ліпені 1941 года прымаў батальён народнага апалчэння Кастрычніцкага раёна.
У 1941 г. ў сувязі з часовай нямецка-фашысцкай акупацыяй Кастрычніцкі раён г. Віцебска спыніў сваю дзейнасць.
Фашысты стварылі ў горадзе пяць лагераў смерці, у якіх загінула каля 76 тысяч ваеннапалонных і 65 тысяч мірных грамадзян. Знішчылі масты, усе прамысловыя прадпрыемствы, чыгуначнае паведамленне і 93% працэнта жылога фонду. Аднак Віцебск выстаяў.
Чатыры гады працягвалася нябачаная ў гісторыі чалавецтва гераічная бітва і ўсенародны супраціў захопнікам. Усё насельніцтва горада паднялося на барацьбу з ворагам. Жыхары раёна праявілі гераічную смеласць і адвагу ў барацьбе з фашыстамі, змагаючыся ў шэрагах партызанскіх брыгад, партыйнага і партызанскага падполля.
26 чэрвеня 1944 г. Віцебск быў вызвалены. Адным з першых у горад ўступіла падраздзяленне капітана Дзмітрыя Мясаедава, які асабіста падняў чырвоны сцяг на Доме спецыялістаў (цяпер скрыжаванне вуліц Даватара і Баўмана). Высокую цану заплаціў наш народ за перамогу над ворагам. Толькі адзінкі жыхароў сустрэлі воінаў-вызваліцеляў сярод руін разбуранага горада.
Ваеннае могілках на Успенскай горцы, мемарыяльнае пахаванне на Песковатикском могілкі, мемарыяльныя і памятныя знакі ў памяць аб савецкіх грамадзянах, знішчаных акупантамі, загінулых савецкіх патрыётаў пастаянна нагадваюць нам аб гэтым.
У ліпені 1944 года Кастрычніцкі райвыканкам пад кіраўніцтвам таварыша Гурко аднавіў сваю працу. Усе прадпрыемствы, аб'екты камунальнай гаспадаркі, гандлю, адукацыі, аховы здароўя, культуры і жыллёвы фонд ляжалі ў руінах.
Аб напружаным працы рабочых і служачых, самаадданасці, імкненні як мага хутчэй аднавіць прамысловасць раёна сведчаць прыклады аднаўлення асобных прадпрыемстваў. Так, пасля вызвалення горада на фабрыку "Сцяг індустрыялізацыі" сталі вяртацца кадравыя рабочыя. У першыя ж дні былі абсталяваныя і пачалі працу механічныя і сталярныя майстэрні. Сабраны з руін і ўкамплектаваны 30 швейных станкоў, прыдатных да эксплуатацыі, часова абсталяваны цэх індывідуальнага пашыву. Пачалі працаваць краму і сталовая грамадскага харчавання для рабочых, медыцынскі пункт.
Пачынае аднаўляцца сістэма адукацыі. Да канца 50-х гадоў у раёне адноўлена і працуе 4 сярэдніх і 2 пачатковыя школы, 3 інстытута і столькі ж тэхнікумаў. Рабочымі і службоўцамі пабудавана каля 2000 індывідуальных дамоў. На тэрыторыі раёна працуюць ужо 4 прамысловыя прадпрыемствы: камбінат будматэрыялаў, фабрыкі зі і Чырвоны Кастрычнік, завод Заточных станкоў.
У 60-я гады ў раёне налічваецца ўжо 25 прамысловых прадпрыемстваў і арцеляў. Уведзены ў эксплуатацыю зноў адбудаваныя і адноўленыя памяшканні: графічнае вучылішча, стадыён «Дынама», клуб і кіраванне трамвая, спартыўная зала ветэрынарнага інстытута, школа № 15, пачата будаўніцтва абласнога драматычнага тэатра. Расце сетка лячэбных устаноў. У раёне функцыянуюць абласная клінічная бальніца, гарадская дзіцячая бальніца, туберкулёзная бальніца, радзільны дом, паліклініка ім. Леніна, дзіцячая паліклініка, жаночая кансультацыя, хуткая меддапамогу, 6 урачэбных і 5 фельчарскіх пункт аховы здароўя. Працуе 10 сярэдніх школ, 4 сярэдніх школы рабочай моладзі, 14 дзіцячых садоў. У школах усенавуча навучаецца больш за 7 тысяч дзяцей.
На прадпрыемствах раёна вядуцца актыўныя работы па ўкараненні новай тэхнікі і тэхналогій. На фабрыцы "Сцяг індустрыялізацыі" упершыню ў Беларусі ужыты клеевой метад апрацоўкі асобных пашывачных аперацый, што значна знізіла сабекошт прадукцыі. Вялікія работы па мадэрнізацыі і механізацыі праведзены калектывамі завода «Металаштамп», камбінатам будаўнічых матэрыялаў, арцеллю «Тэкстыльшчык», фабрыкай «Чырвоны Кастрычнік» і інш.
Рухаючай сілай названых дасягненняў у аднаўленні прамысловага патэнцыялу раёна і яго далейшым развіцці былі людзі. У калектывах раёна прыняў шырокі размах рух за ганаровае званне брыгады ударнікаў, калектываў камуністычнай працы. Сумесным рашэннем раённага камітэта Камуністычнай партыі Беларусі і выканаўчага камітэта раённага Савета працоўных толькі ў 1958 годзе 22 лепшых рабочых раёна былі занесены на раённую Дошку гонару. За добрыя вынікі працы былі адзначаны калектывы завода заточных станкоў,» Сцяг індустрыялізацыі«,» Чырвоны Кастрычнік«, ільношпагатнай фабрыкі,» 8 сакавіка", гарпрамкамбіната. 131 брыгадзе прысвоена званне "брыгада выдатнай якасці", 31 майстру - "лепшы майстар раёна", 233 рабочым - "лепшы працоўны года па прафесіі".
Гаворачы аб дасягненнях і паскораных тэмпах развіцця раёна ў 50 – я-60-я гады мінулага стагоддзя мы абавязкова павінны ўспомніць тых, хто ім кіраваў у гэтыя гады. Сярод іх: Фалалееў Ной Елісеевіч, Макарава Сцепаніда Вавілаўна, Максина Ганна Міхайлаўна, Расторгуев Мікалай Пятровіч, Течуешев Іван Барысавіч, Апенко Васіль Ягоравіч, Лявонава Ганна Нікіфараўна.
У 70 – я-80-я гады ХХ стагоддзя Кастрычніцкі раён пастаянна знаходзіўся на перадавых пазіцыях развіцця грамадства, выходзіў пераможцам сацыялістычнага спаборніцтва. Разам з калектывамі вялікі ўклад у агульную справу ўнеслі кіраўнікі раёна: Красенкаў Усевалад Паўлавіч, Бялоў Мікалай Адамовіч, Пелагейка Уладзімір Віктаравіч, Неушев Валерый Мікалаевіч.
У складаныя дзевяностыя гады мінулага стагоддзя не дазволілі раёну "выпусціць" свой твар такія кіраўнікі, як Андрэеў Мікалай Рыгоравіч, Коневалов Мікалай Мікалаевіч. Значны ўклад у развіццё раёна ўнеслі яго наступныя кіраўнікі: Нікалайкін Віктар Паўлавіч, Будкевіч Васіль Антонавіч, Грабнёў Генадзь Іванавіч, Сташэўскi Сяргей Вiктаравiч.
